Κάθε λαϊκός μουσικός πολιτισμός χαρακτηρίζεται από κάποια βασικά στοιχεία που τον διαφοροποιούν από τους άλλους. Με αυτή την έννοια, στην περίπτωση του ποντιακού τραγουδιού θα πρέπει να εντοπίσουμε όλα εκείνα τα στοιχεία που το κάνουν αντιληπτό με τους πρώτους κιόλας τόνους.
Τα βασικότερα στοιχεία που συνθέτουν την έννοια ποντιακό τραγούδι1 είναι, θα λέγαμε, τα εξής2:
Η ποντιακή διάλεκτος των στίχων του, που είναι συνέχεια της ομηρικής γλώσσας και η ορχηστρική του συνοδεία, που κατά το μεγαλύτερο της ποσοστό καλύπτεται από λύρα, αλλά και από τον άσκαυλο (αγγείον), αυλό (γαυάλ’ ή χνειλ»ιάυρ’), ζουρνά, κεμανή, καθώς και βιολί που συνοδεύεται από ούτι (Δυτικός Πόντος), Επίσης και από κλαρίνο με την συνοδεία ακορντεόν (Καύκασος).
Τα μη οργανικά κομμάτια χωρίζονται επίσης σε δύο κατηγορίες:
Στα καθιστικά ή επιτραπέζια, όπου συνοδεύει την ανθρώπινη φωνή μόνον η λύρα και στα χορευτικά, όπου η λύρα ή το άλλο όργανο και το τραγούδι συνοδεύονται από το νταούλι.
Από τη δεκαετία του ’70, τόσο στις ηχογραφήσεις όσο και στα ποντιακά κέντρα διασκέδασης, στα παραδοσιακά ακουστικά (φυσικά) όργανα προστέθηκαν και ηλεκτρικά, όπως κιθάρα μπάσο, ηλεκτρικό αρμόνιο, καθώς επίσης ντραμς και …πολλά ντεσιμπέλ έντασης, γεγονός που «ανάγκασε» τη λύρα να μεταβάλει την κλίμακά της από φυσική σε συγκερασμένη για να μπορεί να συνοδεύεται από τα ηλεκτρικά ή γενικά από τα ταστοφόρα όργανα. Αυτή η τάση άρχισε σήμερα να αναθεωρείται, όπως διαπιστώνουμε και σε πολλές νεώτερες ηχογραφήσεις.
Η λύρα παραδοσιακά χορδίζεται σε διαστήματα τετάρτης – το βασικό διάστημα της αρχαίας ελληνικής μουσικής.
Χαρακτηριστικό, επίσης, γνώρισμα της ποντιακής μουσικής, στην παραδοσιακή της απόδοση με τη λύρα, είναι η ύπαρξη πολλών τετάρτων του τόνου (φυσική κλίμακα), πράγμα που τη διακρίνει από την ευρωπαϊκή μουσική (συγκερασμένη κλίμακα). Επίσης, συχνά η μεσαία από τις τρεις χορδές, που παίζει τον ρόλο του ισοκράτη, δίνει πολύ ισχυρό ήχο, με αποτέλεσμα η ακρόαση της λύρας να γίνεται δύσκολη για το μη εξοικειωμένο αυτί. Η μεταβολή της φυσικής κλίμακας της ποντιακής λύρας, όπως και άλλων ελληνικών λαϊκών οργάνων, έκανε τη δημοτική μας μουσική πιο εμπορική και ευήκοοι για τον πολύ κόσμο, της στέρησε όμως εκείνη την μαγεία που διαθέτει η ασυγκέραστη μουσική, η οποία, ακριβώς επειδή έχει πολλά απερίγραπτα στολίδια, ξεπερνά τα ορθολογικά μας όρια και οδηγεί τον κοινωνό της στην έκσταση, κάτι που σήμερα συμβαίνει με τη λύρα της Κάσου και της Καρπάθου και πάνω απ’ όλα, βέβαια, με την θρακιώτικη λύρα των Αναστεναρίων.
Οι χαρακτηριστικότεροι ποντιακοί ρυθμοί είναι ο δίσημος (όπως π. χ. στο τραγούδι «σαράντα μήλα κόκκινα») ο εννεάσημος (9/16) [(2+2)+2+3] (χορός Εμπροπίς), ο εννεάσημος (9/8) επίσης αλλά με διαφορετική δομή απ’ ό,τι ο παραπάνω (2+2+2+3) (χορός Διπάτ’ ή Ομάλ Τραπεζούντας), ο τρίτος εννεάσημος (9/16) (2+3+2+2) (χορός Τικ σο γόνατον), καθώς και ο επτάσημος (7/16) {(2+2)+3] (χοροί Τικ τρομαχτόν, Σέρρα κ.λ.π.).
Όπως θα ήταν φυσικό, υπάρχει διαπιστωμένη συγγένεια των μουσικών και χορευτικών ποντιακών μοτίβων με αντίστοιχα της Θράκης, λόγω και της γεωγραφικής γειτνίασης Πόντου και Θράκης, αλλά και της Ηπείρου.
Ο χορός Εμπροπίς θα λέγαμε ότι είναι ο αντίστοιχος του Συγκαθιστού Συρτού της Θράκης, και ήταν κυρίως ο χορός της Κερασούντας και της ενδοχώρας της, όπως Νικόπολη, Νεοκαισάρεια κ.λ.π. όπου χορευόταν σε διάφορες παραλλαγές. Το Τρομαχτόν Τικ συγγενεύει απολύτως ρυθμικά με το Συγκαθιστό Μαντηλάτο της Θράκης, ενώ το Μονόν Τικ συγγενεύει κινητικά με το θρακιώτικο Μπογδάνο. Επίσης τα Καρσλίδικα Ομάλα.. συγγενεύουν κινητικά και ενίοτε και ρυθμικά με τον ηπειρώτικο Συρτό στα τρία
Λόγω των εσωτερικών μετακινήσεων-μεταναστεύσεων, προέκυψαν όπως ήταν φυσικό πολλές τοπικές παραλλαγές των βασικών χορών των Ποντίων, που δεν αλλάζουν όμως σε τίποτε το βασικό τους κορμό. Ο θόρυβος που προκλήθηκε τελευταία από αυτούς που διατείνονται ότι πρόκειται για άλλους χορούς, είτε από αυτούς που υποστηρίζουν ότι πρόκειται για μη ποντιακούς χορούς, κρίνεται άτοπος.
Ο Ελβετός μουσικολόγος Samuel Baud- Bovy, ο οποίος διεξήγαγε επί 50 χρόνια έρευνα για την παραδοσιακή μουσική στην Ελλάδα, υποστηρίζει ότι ο ρυθμός ολόρθου χορού (Τικ), είναι ένα άλογος δίσημος ρυθμός, που στα αυτιά του ακουγόταν σαν ένας παρατεταμένος δάκτυλος3.
Σημαντικό όμως είναι να τονιστεί ότι η ποντιακή μουσική ανήκει σε εκείνη την ομάδα των μουσικών πολιτισμών, που είναι μονοοργανικοί. Ο Πόντιος μόνος του παίζει και τραγουδά, χωρίς την ανάγκη άλλου οργάνου, διότι η λύρα συνοδεύει τον εαυτό της, αφού μια χορδή της παίζει το ρόλο του ισοκράτη, όπως προαναφέραμε. Σ’ αυτό το γεγονός έγκειται η πολύ υψηλή μουσικότητα των Ελλήνων του Πόντου, γεγονός που αποδεικνύεται, μεταξύ πολλών άλλων και με την μουσική ανθολογία του χωριού Θρυλορίου της Κομοτηνής, που πρόσφατα κυκλοφόρησε4.
Άνθρωποι απλοί, αγνοί, εκφράζουν μέσα από τη μουσική κάθε πλευρά της ανθρώπινης ζωής, με γλαφυρότερα χρώματα απ’ ό,τι θα έκανε οποιοσδήποτε δόκιμος συγγραφέας. Μέσα απ’ αυτή την ηχογράφηση ξεχωρίζει πανηγυρικά το τραγούδι των μηνών, ή το τραγούδι του χρόνου, που όμοιό του δεν έτυχε να ακούσω όχι μόνο στην ελληνοποντιακή αλλά και σ’ ολόκληρη την δημοτική παράδοση της Ελλάδας.
Σάββας Μαυρίδης
1 Η σύντομη αυτή αναφορά για το δημοτικό ποντιακό τραγούδι ασχολείται μόνο μ’ αυτό που δημιούργησε ο ανώνυμος λαϊκός δημιουργός. Για το λόγιο ποντιακό τραγούδι βλ. την εμπεριστατωμένη συμβολή του Αντώνη Αλυγιζάκη Το ποντιακό τραγούδι στο: Πόντος Ιστορία, Λαογραφία-Πολιτισμός (δίτομο). Μαλλιάρης Παιδεία Θεσσαλονίκη 1991, σελ. 579-602…
Σημαντική συμβολή για το λαϊκό ποντιακό τραγούδι αποτελεί το περισπούδαστο πόνημα του λαογράφου Στάθη Ευσταθιάδη Τα Τραγούδια του ποντιακού λαού, Εκδοτικός Οίκος Αδελφών Κυριακίδη. Θεσσαλονίκη 1978 ο οποίος εξετάζει το θέμα από την σκοπιά των διαφόρων κοινωνικών δρώμενων ή εκδηλώσεων, όπως γάμος, ξενιτιά, θάνατος ή φυσικά φαινόμενα, εθνικό περιεχόμενο κλπ. Για κάθε ερευνητή που ενδιαφέρεται για τις παλαιότερες αυθεντικές εκτελέσεις της ποντιακής μουσικής, βλ. τις ηχογραφήσεις της Μέλπως Μερλιέ. (2 CD) Τραγούδια του Πόντου- Ηχογραφήσεις του 1930. Ινφογνώμων, Αθήνα 2003.
Επίσης στο ιστορικό έργο του Σάββα Ιωαννίδη, Ιστορία και Στατιστική της Τραπεζούντας και της γύρω περιοχής, Κωνσταντινούπολη 1866 και επανέκδοση από τον Εκδοτικό Οίκο Αδελφών Κυριακίδη. Θεσσαλονίκη 1978, βρίσκουμε σημαντικές πληροφορίες για την ιστορική πορεία του δημώδους ελληνοποντιακού άσματος. Ιδιαίτερα βλέπε τις σελίδες 219-243, όπου ο συγγραφέας μας διαφωτίζει σημαντικά για το ακριτικό και γενικότερα για το ποντιακό δημοτικό τραγούδι.
2 Βλέπε σχετικά το ένθετό μου που συνοδεύει την παραγωγή της VASIPAP «25 χρόνια Ασλανίδης, 30 χρόνια VASIPAP» Θεσσαλονίκη 1998, (ΘΕΡΜ. 186), τετραπλό CD με εξήντα μελωδίες, ερμηνευμένες από 15 καλλιτέχνες που κατά το δυνατόν αποδίδουν τις τοπικές ιδιαιτερότητες και τα τοπικά ηχοχρώματα, καθώς και 4 οργανικά κομμάτια.
3 Samuel Baud-Bovy, Δοκίμιο για το ελληνικό δημοτικό τραγούδι. (Σημείωμα του Φοίβου Ανωγειανάκη) Πελοποννησιακό Λαογραφικό Ίδρυμα. Ναύπλιο 1994. σελ. 8 και 44.4 Ομεύω κι ονειρεύκουμαι, θυμούμαι και πορεύω «Η ΚΕΡΑΣΟΥΝΤΑ ΚΑΙ ΤΟ ΓΑΡΣ». Θρυλόριο νομού Ροδόπης (Χρύσα Μαυρίδου)
